اختصاصی هنر و معماری آبگینه : گابریل گِوُرکیان (Gabriel Guevrekian) را یکی از منادیان معماری مدرن در ایران می ‌دانند! گابریل گورکیان (Gabriel Guevrekian) دانش ‌آموخته دانشگاه معماری و هنرهای کاربردی وین بود. وی ساختمان‌ ها، فضاهای داخلی و باغ ‌های گوناگونی را طراحی کرده است.

او بیان خاصی در زمینه معماری که هماهنگ با تحولات موجود و نشانگر شرایط خاص آن زمان بود، ارائه کرد. گابریل گورکیان (Gabriel Guevrekian) در تاریخ معماری ایران نقش مهمی دارد، زیرا او یکی از اولین معماران سبک بین المللی است که این سبک را در شهر تهران تجربه کرد و در صحنه معماری ایران در زمینه خانه ها و ویلاهای شخصی به کار گرفت. خانه ها و ویلاهای طراحی شده توسط وی در ایران، دوره ممتاز معماری او به حساب می آیند؛ روح مدرنیستی گابریل گورکیان را می توان در طرح خانه ها و ویلاهای مسکونی او دید. این بناها کاملا با اهداف مدرن و سبک بین المللی طراحی شده اند و نبایستی این نکته را فراموش کرد که طرح پروژه های مسکونی او تا حدود زیادی وام دار اندیشه های اسکار اشترناد (معمار اتریشی) و آدولف لوس (معمار چکی ‌الاصل اتریشی و از برجسته ‌ترین نمایندگان معماری مدرن قرن بیستم) بوده است؛ به خصوص در ساماندهی فضاهای خصوصی و عمومی، سیرکولاسیون فضای داخلی و از همه مهم تر هندسه، مصالح و فضای پر و خالی احجام.

 

از بین بیست پروژه تاثیر گذاری که در شهر تهران توسط او به انجام رسیده است، تنها پنج پروژه شناسایی شده اند که به معرفی آنها می پردازیم؛ ویلای ملک اصلانی ، ویلای پناهی ، ویلای علی اکبر سیاسی ، ویلای خسروانی و ویلای فیروز.

 

ویلای ملک اصلانی ؛ ۱۹۳۳ میلادی (این خانه تخریب شده ‌است)

این ویلا در خیابان انقلاب تهران (شاه رضای سابق) و در سال ۱۹۳۳ میلادی احداث شده است. پلان های این ویلا نقشه ی یک اشکوب محاط در مربع را نشان می دهد. طبقه همکف تقسیم بندی قرینه ای را  در طراحی اتاق ها ارائه می دهد؛ پلان این طبقه به طور محسوسی روح معماری قاجار را دارد. طراحی یک اتاق اصلی در وسط و دو اتاق در مجاورت آن را، که هر سه رو به جنوب و به یک ایوان باز می شوند، می توان از موارد شباهت با معماری قاجار برشمرد. پلکان نیم دایره در وسط ایوان و حوض مقابل آن تاکیدی دیگر بر روح معماری قاجار است.

گابریل گورکیان از طبقه ی همکف برای فضاهای عمومی و از طبقه ی بالا برای فضاهای خصوصی استفاده می کند. اتاق اصلی را در مرکز طبقه همکف و دو اتاق دیگر را در چپ و راست آن قرار می دهد. او در این ویلا نظریه آدولف لوس (معمار چکی ‌الاصل اتریشی و از برجسته ‌ترین نمایندگان معماری مدرن قرن بیستم) در خصوص آزادی طبقات از سطوح و قرارگیری فضاها و اتاق ها در سطح های متفاوت را نیز در نظر می گیرد! به شکلی که ارتفاع متفاوت اتاق اصلی در فضاسازی این ویلا نقش مهمی را ایفا می کند. او با این راه حل توانسته است ضمن فضا سازی سه بعدی، اختلاف سطوحی را در طبقه بالا و تاکید خاصی را بر اتاق اصلی نشان دهد. او همچنین نظریه اسکار اشترناد (معمار اتریشی) مبنی بر نقش ثانویه دیوارها نسبت به سیرکولاسیون را به خوبی در طراحی این ویلا رعایت می کند.

 

ویلای پناهی ؛ ۱۹۳۴ میلادی

ویلای پناهی در شمیران به تاریخ ۱۹۳۴ میلادی، در زمینی مستطیل شکل در جهت شمال به جنوب که از سمت شرق نیز به خیابان محدود است، احداث شده است. گابریل گورکیان در میانه ی این زمین، طرح ساختمانی سه طبقه را اجرا کرده است و در محدوده ی شمالی زمین، یک ردیف اتاق برای خدمه اضافه نموده است. او در این پروژه نیز سلسله مراتب خصوصی را رعایت می کند؛ طبقه ی همکف را برای اتاق انتظار و سرویس ها، طبقه اول را برای اتاق های نشمین و غذا خوری و طبقه ی دوم را برای اتاق های خواب در نظر می گیرد. گابریل گورکیان در ویلای پناهی نیز اصول سه مرحله ای طراحی اسکار اشترناد را رعایت می کند! از ویژگی های مهم این ویلا، ارتباط دو اتاق غربی بنا به وسیله یک جدا کننده تاشو است که او در کارهای قدیمی خود در پاریس از این سیستم استفاده کرده است و متاثر از اندیشه های اسکار اشترناد بوده است. او در این ویلا تا حدودی موفق به کنار گذاشتن قرینه سازی شده است!

تراس ها به گونه ای بر روی هم قرار می گیرند که طبقه ی اول به کمک دو ستون، تراس طبقه دوم را نگه می دارد و سایبانی را برای خود شکل می دهد. روزنه ها و پنجره های بقیه ی نما که کمتر محافظت می شوند، به سایبان پارچه ای مجهزند.

(لازم به بیان است یک ویلای دیگر نیز با نام ویلای پناهی ساخته شده توسط رولان مارسل دوبرل ، معمار فرانسوی در خیابان انقلاب تهران وجود دارد)

 

ویلای علی اکبر سیاسی (پدر روان شناسی جدید در تاریخ معاصر ایران) ؛ ۱۹۳۵ میلادی

گابریل گورکیان در سال ۱۹۳۵ میلادی، مجموعه ای در دو طبقه ی غیر متقارن، با یک تراس در طبقه ی همکف و تراس دیگری در طبقه ی اول طراحی می کند. اتاق شرقی با یک ردیف درهای پنجره دار بزرگ به این تراس باز می شود. شکل کلی بنا مستطیلی است، اما با یک کشیدگی در سمت غرب، تقارن کلی نمای جنوبی آن شکسته می شود. نقشه ی طبقه ی همکف نشان می دهد که او در این طبقه پنج سطح به کار برده است؛ او با این اختلاف سطوح فضاها را جدا می کند و تا آنجایی که برایش مقدور است از به کار بردن دیوار خودداری می کند. هیچ کدام از اتاق های اصلی در ندارند و توسط سطوحی با ارتفاعات مختلف از هم جدا شده اند و احساس فضایی یکپارچه را ایجاد می کند!

تراس جنوبی ساختمان نقطه ی عطفی در طراحی این پروژه است که با دو پلکان متوالی در شرق که دیواره شان به شکل نیم دایره ی ارتفاع یافته است و از فرم پلکان تبعیت می کند، به باغ مرتبط می شود. این باغ با محور بندی توسط یک مسیر آب مرکزی به تبعیت از باغ ایرانی شکل می گیرد.

 

ویلای خسروانی ؛ ۱۹۳۶ میلادی

در این ویلا که در سال ۱۹۳۶ میلادی طراحی و اجرا شده است، جهت بنا و نورگیری اصلی رو به جنوب گسترده است، در حالی که از شرق و غرب تقریبا بدون گشودگی طراحی شده است. در ویلای علی اکبر سیاسی در مقایسه با دو ویلای قبلی، فضاسازی به مراتب مدرن تری ارائه می شود. این نکته نشانگر تکامل کار معمار در مدت حضور در تهران است.

در اینجا گابریل گورکیان، ویلایی سه طبقه با سقفی مسطح را طراحی می کند که فضاسازی تراس های آن جالب ترین قسمت ساختمان است! معمار در پلان طبقات خود، بر عدم تقارن و گشایش تاکید دارد. وی در پیکره ی ساختمان روش نوینی برای گشایش فرم ها به نمایش می گذارد و حجم ها را به طور کامل به بیرون باز می کند. سمت شرقی بنا را تراس هایی تشکیل می دهد که به طور متناسب پیشرفت و پسرفت دارند. گابریل گورکیان، در این ویلا مسئولیت دکوراسیون داخلی و طراحی مبل ها و نورپردازی ها را نیز به عهده می گیرد. در ویلای شهاب خسروانی، گابریل گورکیان نظرات و ایده های قبلی خود را مجددا به کار گرفته است و عدم التزام به وجود تقارن با شدت بیشتری احساس می شود. همچنین اصول طراحی خود را با اصول پنجگانه لو کوربوزیه تلفیق کرده است و بر اساس امکانات معماری تهران در دهه سی شمسی، به اجرا می گذارد.

 

ویلای فیروز ؛ ۱۹۳۷ میلادی

این ویلا ساخته شده به سال ۱۹۳۷ میلادی می باشد. گابریل گورکیان در ویلای فیروز با تقسیم حجم به دو قسمت و ایجاد شرایط ویژه و متفاوت نورگیری و دید به بیرون، میل به گشایش و برون گرایی را به اوج خود می رساند! هر کدام از بخش ها ، طرح مستطیل شکل ساده ای را نشان می دهد که به موازات هم قرار گرفته اند. سادگی به کار رفته در طراحی هر یک از بخش های این بنا، جالب توجه می باشد و فرم خاص راهروی ارتباطی در یک مکان ویژه ، تصویری از یک کلیت مدرن را ارائه می دهد!

 

منابع:

• بانی مسعود، امیر . معماری معاصر ایران/ تهران: نشر هنر معماری قرن، چاپ پنجم (ویرایش دوم)، زمستان ۱۳۹۱ شمسی
• ویتو، الیزابت . گابریل گورکیان/ یک معماری مدرن دیگر؛ ترجمه : ماندانا یزدان شناس؛ نشر علم معمار؛ تهران ۱۳۹۶ شمسی