بازار تبریز با قدمت بیش از هزار سال، بزرگ ترین بازار سرپوشیده آجری جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله مهیب تبریز تخریب شد، اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند که بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است.
نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری قمری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه ای ترسیم شده است. طرح این بازار در بخش شمال شرقی نقشه مذکور رسم شده و اکثر مکان‌های مهم آن نظیر تیمچه ها و کاروانسراها در این نقشه نام گذاری شده اند.
این بازار از عناصر متعددی از جمله راسته ها، تیمچه ها و سراها و… تشکیل شده است که تیمچه امیر از این میان بزرگ ترین گنبد و تیمچه مظفریه ، باشکوه ترین معماری را داراست. راسته های اصلی این بازار توسط راسته های فرعی به هم متصل شده است. در فضاهای بین آن‌ها اجزای اصلی تشکیل‌دهنده بازار همانند تیمچه‌ها و سراها بنا شده است و تقاطع راسته ها را چهارسوق ها با گنبدهای زیبا پوشانده است.
از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاع دقیقی در دست نیست، لیکن اکثر مورخان، جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن کرده اند اسناد مهم و مدارک ارزنده‌ای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه داده اند. از مقدسی یاقوت ، مارکوپولو ، ابن‌بطوطه ، حمدالله مستوفی ، کلاویخو ، جان کارت رایت انگلیسی، شاردن، جملی کاردی و ده ها سیاح و مورخ دیگر مطالب جالب توجهی به جای مانده است که دال بر اهمیت مجموعه بازار در دوره های مختلف بوده است. وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد چهارمنار، مسجد جامع، مدرسه حاج صفرعلی، مدرسه صادقیه و همچنین مجموعه تاریخی حسن پادشاه در این بازار نیز گواه بر پیشینه تاریخی این مجموعه تاریخی است.
بازار تبریز با ۲۷ هکتار مساحت عرصه و ۷۷ هکتار مساحت که یکی از بزرگ‌ترین آثار تاریخی دنیا محسوب می شود، در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی و به عنوان بزرگ ترین سازه سرپوشیده آجری دنیا با دارا بودن سه آیتم از آیتم های ثبت جهانی از جمله شناخته شدن این بازار به عنوان مرکز مراودات فرهنگی به علت قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، مانایی مراودات سنتی موجود در بازار تاکنون و نوع سازه و فن معماری به کار رفته در آن، دهم مرداد ماه سال ۱۳۸۹خورشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بازار تبریز، بزرگ ترین سازمان اجتماعی در میان بازارهای ایران
قرار گرفتن بازار تبریز در مسیر جاده ابریشم که قریب به چهار هزار سال مهم ترین شاهراه اقتصادی شرق و غرب به حساب می آمد و از مدیترانه تا چین را به هم پیوند داده بود، باعث شده است که همواره از گذشته های دور تاکنون، مهم ترین و بزرگ ترین مرکز تجاری و تبادل فرهنگی شرق و غرب باشد و همین ارتباطات و تعاملات مهم‌ترین عامل پویایی و تداوم حیات سنتی آن است و این امکان را فراهم نموده است که به عنوان بزرگ ترین مرکز تجاری، فرهنگی با وسیع‌ترین کالبد یکپارچه معماری و پایدارترین ساختار اجتماعی – اقتصادی در بازارهای جهان خودنمایی کند و به عنوان دوازدهمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شود و تکریم و تحسین تمام جهانیان را برانگیزد.
هر آنچه که در بازار تبریز، از راسته و دالان، سرا و کاروانسرا، تیمچه و چهارسو، میدان و بازارچه، مسجد و مدرسه و حمام و زورخانه و یخچال دیده می شود با تعریفی خاص و منطبق بر اصول در کنار هم به چشم‌نوازترین حالت ممکن قرار گرفته اند و شبکه خاص ارتباطی را شکل داده‌اند. هر کدام از یک صد و شصت و سه جز آن در شکل گیری آنچه در اطرافشان به وجود آمده تاثیرگذار بوده اند و همین نظم و انتظام که به عنوان کامل ترین سازمان اجتماعی در بازارهای ایران از آن یاد می شود ویژگی های بازار را صد چندان کرده است.
در این بازار تنها با یک مجموعه برای دادوستد روبرو نیستیم و آنچه بر تمامی جوانب این بازار فاخر برتری دارد، جریان زندگی در آن است. در این بازار در کنار رونق همیشگی خرید و فروش، رفتارهای فرهنگی و تعاملات اجتماعی نیز نسل به نسل انتقال پیدا کرده است و هر کس در این بازار اندکی با دقت نظاره‌گر باشد، می‌تواند در مقیاسی به مراتب در دسترس تر، از نزدیک شیوه زندگی مردم تبریز را لمس کند.
در این بازار، تاجر، بنکدار، خرده فروش، واسطه، صراف، میرزا و منشی، انباردار و باربر، همه و همه در کنار هم نمونه ای کامل از تضارب آرا و عقاید و مرکزی برای فعالیت های اجتماعی به وجود آورده اند که از لحاظ اجتماعی و فرهنگی در طول زمان به کانونی بزرگ برای اطلاع رسانی تبدیل شده است. آمد و شد مردم و ارتباطات موجود در واقع برجسته ترین ویژگی و خصلت این مجموعه به شمار می رود و به عنوان یک سیستم اقتصادی و اجتماعی از مدل اجتماعی شهر تبعیت می کند.
شاهرگ اقتصادی تبریز، حامی حوادث اثرگذار تاریخ ایران اسلامی
این کهن پیکره غرورانگیز که شاهرگ اقتصادی تبریز است، سیاست، فرهنگ و مذهب را نیز به خوبی در خود جای داده است؛ به گونه ای که تاریخ گواه ارتباط ناگسستنی بازار با سایر عناصر مرتبط با زندگی شاغلین و رهگذران خویش از مبارزات ضد استبدادی و استعماری و تربیت نسل های معتقد و دین دار است که در تمامی شئون اجتماعی تاثیرگذار بوده اند. بازار تبریز، همواره با اهرم قوی اقتصادی، امکانات بالقوه سیاسی و اعتقادات مذهبی در میان توده مردم اثر عمیق داشته که توانسته است به یکی از نمادهای مستحکم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در زندگی شهری ایران تبدیل شود.
اهم فعالیت های در حال اجرای پایگاه جهانی بازار تبریز
طی سال های اخیر اقداماتی نظیر انجام مطالعات مستمر، مستند نگاری و نقشه برداری ۹۰ درصد از بازار تبریز، اجرای ۶۰ درصدی فاضلاب در مجموعه بازار، نصب شیرهای هیدرانت آتش نشانی در ۳۰ نقطه از بازار که به دنبال آن طی آتش سوزی اردیبهشت ماه سال گذشته، اطفای حریق سرای ایکی قاپیلی در کمتر از ۳ ساعت انجام شد، همچنین مرمت مجموعه صادقیه، حسن پادشاه و چهارمنار که از مهم ترین بناهای تاریخی بازار تبریز هستند، انجام شده است. مستندنگاری ۱۰ درصد باقی مانده عناصر تاریخی بازار، اجرای فاز دو مجموعه حسن پادشاه و همچنین اجرای سیستم هوشمند اعلان حریق در مجموعه بزرگ بازار جهانی تبریز، از جمله اقدامات مهمی است که اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پایگاه جهانی بازار در راستای حفاظت و استواری این اثر فاخر انجام خواهد داد.
حسین اسمعیلی سنگری ، مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تاریخی تبریز